معرق از منظر لغت «اصولا هر چیز رگه‌دار را گویند» ولی مفهوم آن در این نوع به‌خصوص از هنر، ایجاد نقش و طرح با کمک کنار هم قرار دادن رنگ‌های مختلف از یک جنس خاص (اعم از چوب، کاشی سنگ و…) است.
۱) موزاییک
هنر موزاییک از دیرزمان شناخته شده بود و تا به امروز نیز کاربرد دارد. در بین‌النهرین و مصر باستان نوعی موزاییک در اندازه‌های کوچک و برای مصارف زینتی ساخته می‌شد ولی رومیان آن را چون یک قالب هنری هم‌پایه دیوارنگاری به‌کار می‌بردند.
صنعت موزاییک‌سازی توسط هنرمندان صدر مسیحیت ادامه یافت و در اوایل قرون وسطی به خصوص در قلمرو امپراطوران بیزانسی به اوج شکوفایی خود رسید. به‌عنوان مثال می‌توان موزاییک‌های کلیسای سان‌وتیله در راونا را نام برد. در این روش ابتدا سنگ‌های رنگی کوچک حدود ۱۱ سانتی‌متر به شکل مربع و یا سایر اشکال هندسی ساده بریده می‌شوند. بعد از آماده شدن این قطعات، هنرمند با کنار هم قرار دادن قطعات با رنگ‌های گوناگون طرح از پیش تعیین‌شده را پیاده‌سازی می‌کند و با روشهای مختلف این قطعات کوچک را در کنار هم و روی بستری مناسب ثابت می‌کند. به تشخیص هنرمند و با توجه به محل به‌کارگیری نهایی تابلو، ممکن است سطح کار پرداخت نیز بشود.
با وجود اینکه تهیه معرق با این روش بسیار زمان بر است اما از آنجا که به‌جز ابزار برش مستقیم سنگ، ابزار دیگری در تهیه آن نقش کلیدی ندارد، می‌توان این روش تهیه معرق سنگ را قدیمی‌ترین روش تولید این محصول دانست. با گذشت سال‌ها از ابداع این روش و با وجود عیوبی که در این روش نسبت سایر روش‌ها وجود دارد، اما همچنان جزء روشهای متداول در ایجاد نقش به وسیله سنگ‌های رنگی است.
۲) معرق سنگ دستی (با کمک نوارهای برنزی)
از ابداع این روش کمتر از ۲۰ سال می‌گذرد. مبدا این روش یک هنرمند ایرانی بود. تولید معرق سنگ با این روش نیز بیشتر در ایران متداول است. در این روش ابتدا یک سنگ اسلب در ابعاد مورد نظر به عنوان سنگ زمینه (معمولا از جنس تراورتن ارزان‌قیمت) انتخاب می‌شود تا طرح مورد نظر با استفاده از دوده پیاده‌سازی شود. در مرحله بعد روی خط‌هایی که به وسیله دوده روی سنگ پیاده شده‌اند با نواری از جنس برنز به ارتفاع حدود ده میلی‌متر گرفته می‌شود.
خروجی این مرحله سنگی است که خط‌های طرح مورد نظر روی آن به وسیله نوار برنز مشخص شده و این عمل باعث می‌شود تا بین خطوطی که با برنز مشخص شده‌اند فضایی جهت قرار دادن قطعات رنگی ایجاد شود. در مرحله بعد الگوهای سنگ‌های رنگی از روی بوم برنزکاری‌شده تعیین گردیده و پس از رنگ‌بندی، الگوی هر رنگ روی سنگ مورد نظر که قبلا به ضخامت هشت میلی‌متر بریده شده چسبانده می‌شود.
در این مرحله با استفاده از دستگاه سنگ دیواری (محک) قطعات رنگی مطابق الگو بریده شده و به وسیله چسب رنگی و روی بوم مابین برنزهاچسبانده می‌شود. پس از چسباندن معرق، دو مرحله ساب خورده و پس از آن آماده استفاده است.
۳) معرق سنگ با استفاده از واترجت
این روش تولید معرق سنگ برخلاف دو روش قبلی به شدت وابسته به تکنولوژی است. در این روش از ابتدا طرح مورد نظر به وسیله کامپیوتر طراحی و رنگ‌بندی می‌شود، پس از آن قطعات مختلف هر رنگ سنگ از نقشه اصلی جدا شده و نقشه اجرایی آن به زبان دستگاه واترجت طراحی خواهد شد. در مرحله بعد قطعات مورد نظر به‌‌وسیله دستگاه واترجت با فشار آب بسیار زیاد بریده آماده مونتاژ می‌شود، پس از آن قطعات بریده شده مطابق نقشه در کنار هم قرار داده شده با روشهای گوناگون به وسیله چسب ثابت می‌شوند.
۴) معرق سنگ با استفاده از CNC
در این روش از متد تولید معرق اول استفاده می‌شود؛ به این صورت که ابتدا نقشه در کامپیوتر طراحی شده فایلی مطابق با زبان دستگاه سی‌ان‌سی تولید شده و در دستگاه بارگذاری می‌شود. در این مرحله دستگاه CNC سنگ زمینه را مطابق طرح اولیه به عمق مورد نظر حفر می‌کند (مرحله کف‌تراش). پس از این مرحله قطعه‌های سنگ‌های رنگی مطابق نقشه اولیه و بر مبنای رنگ‌بندی طرح با روشهای گوناگون (CNC، واترجت، استفاده از سنگ دیواری) بریده شده، با چسب هم‌رنگ سنگ‌ها در محل مناسب که در مرحله کف‌تراش انجام شده، قرار می‌گیرد.
از روشهای چهارگانه تولید معرق سنگ نمی‌توان روش موزاییک را با سه روش دیگر مقایسه کرد چراکه هر چند محصول نهایی این روش طبق تعریف به عنوان معرق سنگ نامگذاری می‌شود اما از نظر ظاهر و جلوه نهایی با سه روش دیگر تفاوت دارد و مقایسه بین این روش و سه روش دیگر چندان منطقی به نظر نمی‌رسد.
پیش از مقایسه روشهای نام‌برده در تولید معرق لازم است پارامترهای کیفی این محصول مشخص شود تا بتوان مقایسه را بر مبنای این پارامترها انجام داد. این پارامترها عبارتند از: ۱ – استحکام ۲- دوام ۳– دقت معرق کاری ۴- دقت ابعادی ۵- ظرافت ۶- زیبایی ۷- به کارگیری أنواع سنگ‌ها
۱) استحکام
منظور از استحکام، مقاوت و ماندگاری محصول پیش از نصب آن، در حین جابه‌جایی و حتی خود پروسه نصب است. با این تعریف مشخص که در روش CNC از آن‌جایی که از یک سنگ به عنوان سنگ بستر زمینه استفاده می‌شود و به اصطلاح محصول به صورت پشت بسته است، استحکام قطعه معرق وابسته به سنگ زمینه است و محصول توانایی تحمل هر گونه فشار در حین جابه‌جایی و نصب را دارد.
در روش تولید دستی (برنزی) از آنجاکه از یک سنگ به عنوان بستر (بوم) استفاده می‌شود و سایر سنگ‌ها روی آن قرار می‌گیرند، ضخامت محصول نهایی بیشتر شده و در نتیجه معرق از استحکام قابل قبولی برخوردار خواهد بود.
در روش واترجت از آن‌جایی که سنگی به عنوان بستر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و قطعه‌ها تنها از قسمت محیطی به هم متصل می‌شوند، استحکام نسبت به دو روش فوق کمتر است. البته بعضی تولیدکننده‌های معرق واترجت از سنگ و یا به‌تازگی از یک صفحه فلزی به عنوان بستر معرق استفاده می‌کنند که این عمل باعث بالا رفتن استحکام محصول نهایی خواهد شد.
۲) دوام
منظور از دوام پایداری کیفی و ماندگاری محصول پس از نصب در حین استفاده در شرایط محیطی و موارد استفاده گوناگون است. از این دیدگاه، معرق دستی (برنزی) به علت استفاده از برنز دوام نسبتا کمتری دارد (البته این امر بستگی به کیفیت کار کارگاه تولیدکننده نیز دارد) دلیل پایین بودن دوام این نوع معرق وجود تفاوت بین ثبات سایشی سنگ و برنز است.
در معرق‌های CNC و واترجت از آنجاکه در تهیه محصول از سنگ و چسب‌سنگ – که مقاومت سایشی یکسانی دارند – استفاده می‌شود. با گذشت زمان و فرسوده‌شدن و به اصطلاح پاخوردن معرق، کلیه قسمت‌های محصول به یک‌اندازه شامل فرسایش می‌شود اما در معرق برنزی از آنجاکه ثبات سایشی برنز بیشتر از سنگ است، با گذشت زمان و پاخوردن محصول، قسمت‌های سنگی معرق فرسوده شده، فرو می‌رود اما قسمت‌های برنزی که مرزهای سنگ‌های رنگی هستند باقی می‌ماند.
این امر در ابتدا موجب ناهمواری سطح کار و با گذشت زمان موجب درآمدن نوارهای برنز می‌شود. همانطور که گفته شد در دو روش دیگر از آن‌جایی که کل سطح محصول دارای ثبات سایشی مشابهی می‌باشد، با گذشت زمان شاهد چنین پدیده‌ای نخواهیم بود.
۳) دقت معرق‌کاری
منظور از دقت معرق‌کاری دقت در کنار هم قرار گرفتن قطعات و وجود حداقل درز بین آن‌ها است. از بین سه روش مذکور از آنجا که تولید قطعات و همچنین زمینه کار در معرق‌کاری دستی به وسیله دست نه با ابزارهای دقیق صنعتی انجام می‌شود، دقت کار پایین‌تر بوده، درز بین سنگ‌ها و برزن‌ها بیشتر و نامنظم‌تر خواهد بود.
در روش واترجت از آنجا که کلیه قطعات به وسیله دستگاه کامپیوتری تولید می‌شوند، دقت هندسی قطعات بسیار بالا است اما در حین مونتاژ، اولا به دلیل عدم وجود بستری که جایگاه هر قطعه روی آن مشخص شده باشد احتمال اینکه قطعات به طور دقیق و کاملا منظم در کنار هم قرار نگیرند (البته این پدیده به دقت واحد تولیدی بستگی دارد) و امکان جابه‌جایی اندک و در نتیجه نامنظم شدن درزها وجود دارد. ثانیا از آنجا که سنگ بریده‌شده با تکنیک واترجت در قسمت انتهایی دارای سطحی دندانه‌ای است، نمی‌توان دو قطعه مجاور را به دلیل وجود این دندانه‌ها چندان به هم نزدیک نمود و در نتیجه درز معرق واترجت نمی‌تواند از حد مشخصی کمتر شود. در معرق CNC با توجه به فراهم‌سازی بستری جهت قرار گرفتن سنگ‌ها توسط دستگاه دقت مونتاژ بسیار بالا است. همچنین در صورتی که قطعات نیز با دستگاه کامپیوتری تولید شده باشند می‌توان درز را تا حد بسیار ظریفی کوچک نمود. البته ناگفته نماند وجود درز بین سنگ‌ها در معرق الزامی است چراکه این درز محل قرار گرفتن چسب و اتصال سنگ‌های مجاور است و در صورتی که درز بیش از حد کوچک باشد، چسب به خوبی بین دو سنگ نفوذ نمی‌کند و استحکام معرق پایین می‌آید.
۴) دقت ابعادی
منظور از دقت ابعادی، مطابقت ابعاد قطعه معرق تولیدی با طرح اولیه است. این پارامتر خصوصا در مواردی که از کنار هم قرار گرفتن تعداد زیادی قطعه یک طرح واحد تشکیل می‌شود؛ بسیار مهم است.
۵) ظرافت
منظور، کوچکی و ظرافت قطعات تشکیل دهنده معرق است. در روش معرق دستی از آنجا که قطعات با دست و با کمک سنگ دیواری تولید می‌شوند، به علت محدودیت‌های این روش، امکان تولید قطعاتی چندان ظریف وجود ندارد. به‌عکس در روش واترجت چون حین برش سنگ فشاری مکانیکی بر آن اعمال نمی‌شود می‌توان قطعات بسیار ظریفی تولید کرد اما چنان‌چه گفته شد در مرحله مونتاژ کنار هم قرار دادن این قطعات کار ساده‌ای نخواهد بود. در مورد معرق CNC محدودیتی در به وجود آوردن بخش‌های نوک تیز در طرح وجود دارد. بدین معنا که امکان به‌وجودآوردن زاویه و شکستگی در طرح وجد ندارد و بسته به روش مورد استفاده حداقل ظرافت زاویه‌ای که می‌توان به آن دست پیدا کنیم طرح دایره‌هایی به قطر شش، هشت، ده و… میلی‌متر خواهد بود.
۶) زیبایی
منظور از زیبایی، چشمگیری و جلوه ظاهری محصول پس از تکمیل آن است. بدیهی است این پارامتر تا حدی سلیقه‌ای است و ممکن است بین کاربران مختلف این محصول پیرامون این پارامتر اختلاف نظر وجود داشته باشد. در مورد معرق دستی (برنزی) قطعه قطعه بودن سنگ زمینه که با کمک چسب هم‌رنگ در کنار هم به صورت سنگ واحد جلوه می‌کنند، از زیبایی محصول می‌کاهد، اما وجود نوارهای برنزی در مرز سنگ‌ها و جلا و براقی آن‌ها موجب زیبایی محصول می‌شود.
در مورد معرق واترجت از آنجا که برای مونتاژ و چسباندن سنگ‌ها از یک رنگ چسـب استفاده می‌شود، درز بین سنگ‌ها مانند دورگیری در هنر تذهیب جلوه می‌کند که این پدیده ممکن است از نظر بعضی مطلوب و از نظر بعضی نامطلوب باشد. در روش CNC چسب‌هایی که برای چسباندن سنگ‌ها به کار می‌روند به‌صورت هم‌رنگ با سنگ مورد نظر هستند که باعث می‌شود درزی بین سنگ رنگی و زمینه دیده نشود.
یکی از پارامترهای زیبایی معرق، یکنواختی سطح و ساب آن است. در روش تولید با کمک واترجت در بعضی موارد محصول به علت محدودیت‌های فنی، بدون ساب تولید می‌شود که این امر باعث افت کیفیت معرق خواهد شد.
۷) به‌کارگیری انواع سنگ‌ها
منظور از این پارامتر امکان به‌کارگیری گروه‌های مختلف سنگ (تراورتن، مرمریت ،مرمر، چینی، گرانیت و سنگ مصنوعی) در تهیه معرق است. تولیدکنندگان معرق با استفاده از دستگاه واترجت محدودیتی در به‌کارگیری سنگ و یا حتی سرامیک ندارند و واترجت توانایی برش انواع مواد را داراست. در روشهای CNC و دستی، امکان استفاده از گروه سنگ‌های گرانیتی و انواع سنگ‌های مصنوعی سخت وجود ندارد.
معرق ترکیبی
طبق تعریف، معرق عبارت است از ایجاد طرح رنگ با کنار هم قرار دادن رنگ‌های مختلف یک متریال. اما خارج از این تعریف، امکان به‌وجودآوردن طرح و نقش را کنار هم قرار دادن متریال‌های مختلف با رنگ‌های گوناگون (که البته با هم سازگاری نسبی داشته باشند) نیز وجود دارد. این نوع معرق، معرق ترکیبی نامیده می‌شود. به‌عنوان نمونه، تصاویری از ترکیب سنگ تزیینی با چوب، سنگ با آیینه، سنگ با برنج، سنگ با برنز در تصاویر دیده می‌شود.
حکاکی
حکاکی عبارت است از ایجاد طرح روی سنگ بدون استفاده از سنگ‌های رنگی. در این روش تنها با کندن روی سنگ طرح به وجود می‌آید. تولید این نوع محصول با روشهای دستی و CNC قابل اجرا است اما واترجت توانایی حکاکی روی سنگ را ندارد.